Elizabeth den Boer - Cultureel Antropologe
Vrijwel ieder mens droomt, maar niet iedereen weet een droom altijd te herinneren. We slapen gemiddeld 1/3 van ons leven en er zijn veel mensen die dromen ervaren als een belangrijk onderdeel van de slaap. Ook worden de dromen gezien als zgn. verborgen boodschappen vanuit een dieper emotioneel bewustzijn, of juist meer rationeel als een functie voor het opruimen, sorteren, opslaan, of wissen van al onze herinneringen. Minder bekend is dat vrouwen over het algemeen slechter slapen dan mannen. Dit komt met name door de hormonale en psychosociale verschillen. Dag van de Vrouwen wilde meer over dromen weten en ging een gesprek aan met Elizabeth den Boer.
Het werd een gesprek over droominterpretatie bij inheemse volkeren in Australië en ook in Suriname!
Elizabeth is werkzaam als onderwijscoördinator en studieadviseur bij de faculteit Geesteswetenschappen, Humaniora van de Universiteit Leiden. Ze is cultureel
antropoloog en heeft diverse publicaties op haar naam staan. Elizabeth is moeder van een zoon, die als getalenteerd violist veel furore maakt met Indiase muziek en
wereldmuziek. In haar vrije tijd is Elizabeth bezig met veganistisch koken en bakken, Vipassana meditatie, lezen en reizen.
Wat betekent culturele antropologie, en wat kun je hiermee in de praktijk?
Culturele antropologie stond vroeger vooral bekend onder de naam volkenkunde en etnologie. Het maakt deel uit van de sociale wetenschappen. Het bestudeert cultuur, religie, sociaal gedrag en ook de economische structuur van volken en bevolkingsgroepen. De laatste tijd wordt er vooral ook gekeken naar de onderlinge samenhang van verschillende culturen. Cultuur is veel ingewikkelder dan je op de eerste plaats zou denken.
Culturen zijn dynamisch, er is sprake van een continue verandering en dat maakt dat je nooit klaar bent met onderzoek. Een antropoloog is nieuwsgierig naar wat mensen doen, waarom ze de dingen doen zoals ze het doen en wat ze denken. Ook wil de antropoloog graag weten hoe mensen samenleven, wat hun drijfveer is achter de manier waarop ze in een bepaalde cultuur of samenleving met elkaar omgaan.
De bestudering van alledaagse zaken en de ervaringen zijn daarin net zo belangrijk als de grootschalige ontwikkelingen. Denk bijvoorbeeld aan migratie, het gebruik van internet en globalisering. Vaak wordt gedacht dat antropologen vooral ‘verre’ volkeren onderzoeken, maar dat klopt maar voor een deel. Er zijn ook antropologen die een wijk van hun eigen stad ingaan en daar hun onderzoek doen, bijvoorbeeld in een wijk waar veel verschillende migranten wonen, of juist naar een dorp gaan op de 'Bible belt' (Bijbel gordel, die loopt in Nederland van provincie Zeeland tot en met de Veluwe waar vooral zeer orthodoxe christenen wonen). Voor een land als Nederland zijn de antropologen steeds belangrijker geworden. Denk aan de veranderingen in technologie en migratie van mensen uit de hele wereld. De overheid heeft veel belang bij wie waar wonen, en hoe ze al dan niet met elkaar kunnen, of leren samenleven.
Je hebt 'n thesis geschreven over interpretatie van dromen bij de Aboriginals en Surinaamse volken, wat was de aanleiding om dit te doen?
De titel van mijn proefschrift luidt als volgt; 'Dreams and Transitions. The Royal road to Surinamese and Australian Indigenous society' (Dromen en transities. De koninklijke weg naar Surinaamse en Australische Inheemse samenleving). De hoofdtitel geeft weer waar het boek over gaat, namelijk over de dromen tijdens belangrijke overgangsmomenten, gebeurtenissen in het leven van de Australische Aboriginals en van de Surinaamse Kari’na en Araowakken (twee van de vele inheemse volkeren van Suriname). De ondertitel geeft weer dat het een mooie 'koninklijke' manier is om een ander volk te leren kennen. De koninklijke weg is ook een knipoog naar de beroemde psycholoog Sigmund Freud. De aanleiding was een eerder onderzoek naar dromen van Australische Aboriginals. Dit kwam voort uit mijn fascinatie voor volkeren die sterk met natuur zijn verbonden, in de natuur wonen en daarbij zonder hun omgeving schade toe te brengen. Daarnaast gaat mijn interesse uit naar dromen in het algemeen.
Hoe is dit onderzoek in de praktijk tot stand gekomen en wat heb je precies onderzocht?
In mijn eerste literatuuronderzoek naar Australische Aboriginals, kwam ik er al snel achter dat dromen in verschillende categorieën worden ingedeeld. Eén van die categorieën is het moment dat mensen een grote verandering in hun leven meemaken, het moment dat zij in een ander levensfase overgaan, zoals geboorte, initiatie van kind naar volwassenheid, het huwelijk, ouderschap en de dood. Ik kwam erachter dat deze dromen ook een bijzondere functie hebben, namelijk dat ze het mensen makkelijker maken om met deze verandering in maatschappelijke status om te gaan. Daarnaast bleken deze dromen niet alleen voor het individu van belang, maar ook voor de gemeenschap waarin ze leven en in hun relatie met de spirituele wereld. Zo kwam ik tot de theorie ‘Rêve de Passage’, transitionele droom. De naam verwijst naar de theorie van een bekende antropoloog, Arnold Van Gennep, (Rites de Passage, Transitioneel ritueel) en ook een bekende psycholoog Geza Róheim (Mythe de Passage, Transitionele mythe). Dit wilde ik nader onderzoeken.
Maar vanwege allerlei complicaties, bleek onderzoek in Noord Arnhemland in Australië helaas niet mogelijk. Ik kreeg vervolgens de mogelijkheid om naar Suriname te gaan. Daar heb ik in Kari'na en Arowakse dorpen de mensen gevraagd naar de dromen die ze hadden rond geboorte, dood, het krijgen van kinderen en initiatie. Vaak gaven ze bij dromen aan dat die voorspellend van aard waren. Deze dromen zorgen ervoor dat mensen al weten wat er gaat gebeuren. Bijvoorbeeld als je hebt gedroomd dat iemand gaat sterven, dan weet je dat daar niets aan te veranderen is, omdat men gelooft dat de spirituele wereld je dit laat weten. Dat maakt het dus makkelijker om de dood te accepteren. Een uitspraak die ik veel hoorde tijdens het onderzoek was; 'dromen bereiden je emoties voor.'
Hoe belangrijk is de rol van de vrouw in de inheemse gemeenschap?
Er is gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen bij traditionele inheemse volkeren, maar daarbinnen zijn er wel kenmerkende verschillen in de taakverdeling. De inheemse volkeren in het Amazone gebied kennen weinig hiërarchie. Alleen in geval van hoge nood was de rol van een leider van belang, bijvoorbeeld tijdens een oorlog of bij uitbraken van ziekte.
Ik gebruik hier met opzet het woord traditioneel, omdat invloed van de moderne samenleving en beëindiging van het isolement, kunnen leiden tot verandering of vervlakking van de tradities. Daardoor is het niet eenvoudig, een helder antwoord te geven. Traditioneel is de rol van de vrouw gewaardeerd en deels ook machtig, omdat het vaak een matrilokale samenleving betreft. Een voorbeeld is dat wanneer een man en een vrouw hadden besloten om samen een leven te gaan leiden, de man altijd in het dorp van de vrouw ging wonen. Dus de man was in het 'nadeel' dat hij in het dorp van zijn schoonfamilie woonde. Een ander opvallend gegeven was dat wanneer er een kindje werd verwacht, er geen voorkeur voor een meisje of jongen was. Behalve dan dat iedereen graag 'het bootje in evenwicht' zag, dat wil dus zeggen evenveel meisjes als jongens. De Australische Aboriginals zeggen dat de vrouwen vroeger alle macht hadden, omdat zij de eigenaressen waren van de spirituele rituelen, maar dat de mannen die van hen gestolen hebben.
Dit nu gezegd hebbende, begrippen zoals ongelijkheid, onderwijs en een persoonlijke ontwikkeling zijn typisch westers. De moderne westerse samenleving wordt al lange tijd gedomineerd door het individualisme, terwijl binnen andere samenlevingen, Afrikaans, Aziatisch, Inheems-Amerikaans en Midden-Oosters, het juist de gemeenschap is die domineert. Waarin het belang van de gemeenschap vóór die van het individu gaan en ook juist de relatie tot de andere leden van de gemeenschap centraal staat.
Wat is jouw mooiste ervaring als antropoloog tijdens het onderzoek in Suriname?
Mijn mooiste ervaring? Dat is een moeilijke. Tijdens mijn onderzoek in Suriname onder het Kari'na volk en de Arawakken heb ik genoten van het samenzijn met de mensen en natuurlijk ook de adembenemend mooie natuur van het binnenland van Suriname. Een van de mooiste gebeurtenissen dat ik direct heb meegemaakt, was de eerste viering van de 'internationale dag der inheemsen'. Dit vond plaats in 2001 en werd gevierd op het Onafhankelijkheidsplein in Paramaribo.
Deze gebeurtenis is destijds ook door CNN uitgezonden. Een hele bijzondere ervaring was het meemaken van het jaarlijkse dorpsfeest in het dorp Bigi Poika. Dit feest is vooral een rituele viering, een reinigingsceremonie van het dorp. Het wordt gevierd wanneer de zeven sterren, de Pleiades, aan de hemel staan en de maan rood kleurt.
Heb je naast droominterpretatie ook gekeken naar cultuur en leefstijl?
Dat is een ruime vraag! Natuurlijk heb ik ook naar de cultuur en leefstijl gekeken, omdat de interpretatie van dromen alleen kan gebeuren vanuit culturele kennis en kennis over de leefstijl. De droomsymboliek komt daar namelijk uit voort. De betekenis van jacht en bepaalde dieren of groenten heeft daar een andere betekenis dan bijvoorbeeld in Nederland.
Australische Aboriginals staan bekend als het oudste geregistreerde volk, maar waar komen zij oorspronkelijk vandaan?
Dat is een moeilijke vraag waar zelfs wetenschappers nog niet helemaal uit zijn. Aboriginals is een algemene term voor de ontelbaar verschillende volkeren en ook taalgroepen waarvan de meeste zijn uitgestorven. Er wordt aangenomen dat de eerste mensen zo’n 70.000 jaar geleden Australië bereikten. Het waren de eerste avonturiers, ontdekkingsreizigers uit Azië. Het zijn, denk ik, de enige mensen op deze wereld die kunnen zeggen dat hun stamboom tot 70.000 jaar terug gaat op hetzelfde werelddeel waar zij zelf wonen. Het meest waarschijnlijke is dat de voorouders van de huidige Australische Aboriginals uit Zuid-Oost Azië kwamen en met de getijden via verschillende eilanden Australië bereikten. Je moet je wel voorstellen dat het zeeniveau destijds ca. 75 meter lager was dan nu, en de afstanden tussen de verschillende eilanden minder was dan 30 kilometer, behalve het laatste stuk vanaf Timor, dat zal zo’n 85 kilometer zijn geweest.
Kun je enkele voorbeelden geven van wat je hebt ervaren en geregistreerd met interviews?
Het is een heel bijzondere ervaring wanneer mensen hun dromen gaan vertellen. Dromen zijn namelijk heel persoonlijk en vertellen meer over de dromer, dan die soms zelf beseft. Dit vertrouwen en ook de openheid ontroeren mij. Natuurlijk gaan er maanden overheen voor mensen daadwerkelijk zo een persoonlijk deel van hun leven met je gaan delen. Wat mij vooral aansprak zijn de verhalen van mensen over de dromen, die erop wezen dat de spirituele wereld hun geliefden zouden komen halen. De uiteindelijke acceptatie van hetgeen zou gaan komen. Maar ook de vanzelfsprekendheid om te weten dat er een jongen, meisje of een tweeling zou worden geboren. Ik vond dat heel bijzonder.
Wat zijn de overeenkomsten en verschillen in droominterpretatie bij inheemse volkeren?
Het is best moeilijk om verschillen en overeenkomsten aan te geven, omdat niet ieder volk, gemeenschap, of zelfs de familie hun eigen dynamiek hebben. Want het fenomeen dromen is voor iedereen hetzelfde en ieder mens neemt hierin de eigen emoties en preoccupaties mee. Iedere cultuur en religie kent een eigen symboliek en manier van uitleg. En het enige wat we hebben om mee te werken, zijn de woorden van de dromer zelf. Ik heb me alleen bezig gehouden met dromen die de groei in volwassenheid begeleiden en eventueel ook kunnen vergemakkelijken. Daarin heb ik volkeren onderzocht die op verschillende
continenten wonen, leven onder verschillende omstandigheden en met een geheel eigen kosmologie.
Bij de onderzochte volkeren was wel een heel duidelijke overeenkomst, namelijk dat zij dromen ervaren als een geschenk van mythische voorouders.
Alleen het Kari'na volk kent een soort mythe, waarin eveneens wordt uitgelegd hoe zij aan hun dromen zijn gekomen. Voor Australische Aboriginals en inheemse volkeren in Suriname, zijn dromen een manier voor zielenreizen en reizen naar de wereld van de mythische Voorouders. Dromen behoort bij inheemse volkeren vaak tot één van de verschillende manieren waarop je de wereld kunt ervaren, waarbij het een het ander niet uitsluit en het ook niet als meer of minder zal worden gewaardeerd. Dit wil niet zeggen dat de dromen altijd welkom zijn, niet iedereen wil slecht nieuws horen en een zielenreis kan ook beangstigend zijn, bijvoorbeeld als er mensen of geesten met slechte bedoelingen in je droom verschijnen.
Ook het delen van dromen heeft veel overeenkomsten, bepaalde dromen deel je wel en andere dromen niet. Sommige dromen deel je met je leeftijdgenoten, anderen met oudere, wijzere mensen, maar altijd met iemand die je kunt vertrouwen. Dit is allemaal afhankelijk van de inhoud van de droom. Er lijken niet zoveel verschillen te zijn. Het enige verschil wat wel heel duidelijk naar voren is gekomen, is dat bij de Australische Aboriginals dromen kunnen worden gestolen, een fenomeen dat ik althans niet in Suriname ben tegengekomen. Het stelen van een droom kan dan bijvoorbeeld te maken hebben met een nog ongeboren kind. Een man kan door te zeggen dat hij van een kind heeft gedroomd, bij een vrouw die niet de zijne is. Hij heeft dan niet alleen de droom van de vader gestolen maar ook nog het spirituele recht op het kind.
Wat zijn voor jou de belangrijkste conclusies uit het onderzoek?
Ik ben mijn onderzoek ingegaan met de vraagstelling of dromen een rol spelen in belangrijke gebeurtenissen, die de overgang van verschillende levensfasen kunnen weergeven. Ik heb daarbij onder meer gebruik gemaakt van de object-relaties theorie, met name geïnspireerd door Donald Winnicott, die vooral geschreven heeft over Transitionele objecten (bijvoorbeeld de teddybeer van een klein kind) en Transitionele fenomenen (alle cultuuruitingen, religie, filosofie, politiek, enzovoort).
Mijn centrale vraag was dan ook, of de dromen kunnen fungeren als transitioneel fenomeen. Dus als een soort van verbindingsbrug tussen de innerlijke wereld en de buitenwereld, om mensen te helpen met het dagelijks leven en het omgaan met moeilijke situaties. Omdat ik geïnteresseerd ben in de overgangsfase, zoals geboorte, initiatie, huwelijk en dood, heb ik ook naar theorieën daaromheen gekeken. De theorie ‘overgangsrituelen’ van Arnold van Gennep bleek goed te passen in mijn onderzoek. Uiteindelijk is mijn belangrijkste conclusie dat dromen heel belangrijk kunnen zijn en dat mensen in een moeilijk situatie, door droominterpretatie beter leren omgaan met die moeilijke situatie. Ik denk dat dit niet alleen voor de onderzochte volkeren geldt maar voor iedereen.
Er worden steeds meer inheemse volkeren bedreigd in hun bestaan, wat vind je hiervan?
Wanneer ik lees over de geschiedenis van de allereerste bewoners van Australië en het Amerikaanse werelddeel dan word ik vooral heel verdrietig. Niet alleen hoe deze mensen in het verleden zijn behandeld, maar ook dat in deze tijd nog steeds geen einde is gekomen aan al dat onrecht. Geen duidelijke uitspraken over landrechten, genoegdoening voor wreedheden, constante uitbuiting en volkerenmoord. Het ziet er naar uit dat de mens niet van de geschiedenis wil leren. Dat volkeren uitsterven is helaas een gegeven, maar de omstandigheden hoe dit op het Amerikaanse werelddeel en Australië is gebeurd, en nog steeds doorgaat is echt te triest voor woorden.
Wat kunnen we leren van Aboriginals en de besproken Surinaamse volkeren?
Wat we vooral van deze mensen kunnen leren is het respect waarmee ze met de natuur, dieren en elkaar omgaan. De overtuiging dat je geen land kunt bezitten maar jij het land toebehoort. Mensen die nog een echte traditionele levensstijl hebben, leven meer in harmonie met zichzelf en alles en iedereen om hen heen. En het besef van de tijdelijkheid van dit aardse bestaan staat nog veel meer in relatie tot de door hun veronderstelde spirituele wereld. Ik wil dit niet romantiseren, maar ik zie wel veel voordelen hiervan in als ik naar de huidige stand van de wereld kijk, global warming en vooral ook oorlogen om macht en het bezit. Veel mensen spreken vanuit religieuze overtuiging over de eeuwigheid, die langer duurt dan de ademzucht dat ons aardse bestaan is, maar toch leven ze alsof het andersom is.
Heb je zelf nog een doel voor ogen op basis van het onderzoek of in het Antropologisch veld?
Het grootste deel van mijn leven leef ik vegetarisch en ik ben de laatste jaren aan het overgaan op veganisme. Het veganisme ziet alle levende wezens, alle bezielde wezens als gelijkwaardig. Het ethisch veganisme verzet zich tegen iedere vorm van uitbuiting van mens en dier. Vaak wordt alleen gewezen op het afzien van uitbuiting van dieren door geen dierlijke producten te eten, dus geen vlees, vis, zuivel en eieren. Maar ook op het afzien van leren schoenen en leren kleding. En het gaat hier eveneens om mensen, dus afzien van het gebruik van producten waarvoor mensen zijn uitgebuit, zoals het geval is met kleding gemaakt in de zogenaamde lage lonen landen. Het zou mooi zijn wanneer iedereen wil streven naar een wereld van gelijkwaardigheid. Een wereld waarin iedereen dezelfde mogelijkheden heeft, doordat we gaan 'consuminderen'. Vandaar dat ik een mogelijk
toekomstig onderzoek zou willen richten op de betekenis van een ethisch veganistische levensstijl in het kader van armoede en uitbuiting.