Vanuit het modernisme is mystiek in feite gedegradeerd tot een niveau met beperkte definitie, doch evengoed geschikt voor brede toepassingen. Het hoofddoel heeft de bestemming van vereniging met het Absolute, het Oneindige, het Goddelijke. Deze beperktere definitie is toegepast op vele religieuze tradities en praktijken, waarbij de mystieke ervaring wordt gezien als het belangrijkste element daarvan.

Mysticisme is te vinden in religieuze westerse tradities, Arabische tradities, tradities van de Amerika's, inheemse tradities, volks- en natuurreligies, sjamanisme, paganisme, Indiase tradities, moderne spiritualiteit en new age. Sinds 1960 staat het debat over wetenschappelijk onderzoek naar mystieke ervaringen echter nog steeds centraal, en werden veel stellingen door geleerden verworpen. Vanuit de traditionele wetenschap wordt er eerder uitgegaan van de context waarbij rekening wordt gehouden met de culturele en historische kennis.

Bij het ervaren van een openbaring van een mysterie is men ingewijd, en gaat men ervan uit dat de zintuigen in een andere staat van zijn verkeren. Alleen zo zou men er klaar voor zijn om het werkelijke mysterie, het geheim en alles wat verborgen is te ervaren. In de meeste klassieke tradities van de oudheid werden mystieke geheimen dan ook alleen aan ingewijden voorbehouden en toevertrouwd.

Dit betekende dus geenszins toegankelijk voor het gewone volk. Zo kon men als het ware de geheimen achter gezegden, namen, afbeeldingen, visioenen en dromen in besloten en ingewijden kring houden. Mystiek werd echter tot in de 6e eeuw aangeduid met de term contemplatie, en is pas later een uiterst populaire verzamelnaam geworden voor alles wat onder onverklaarbaar, esoterisch, occult, buitenaards of bovennatuurlijk wordt geschaard.

Vanwege het ontbreken van vergelijkbare termen in andere culturen, beschouwen sommige wetenschappers de verzamelnaam mystiek, als allesomvattende aanduiding voor het fenomeen. Terwijl bij andere wetenschappers het woord mystiek meer te boek staat als een niet- opzichzelfstaand verzinsel. Een overblijfsel van het universalisme na het tijdperk van de verlichting. Hoewel mysticisme uitgaat van het streven naar de vereniging tot de eenheid, kan dit toch wel afwijken bij andere culturen of spirituele stromingen.

Een voorstander van het begrip eenheid was William James (1842-1910) die faam gaf aan de term religieuze ervaring in zijn 'varieties of religious experience' geschriften. Het idee van eenheid of spirituele unie past echter niet in het beeld van stromingen zoals kabbala, advaita vedanta, of het boeddhisme. In deze stromingen is de focus meer gericht op één realiteit waardoor er geen sprake van vereniging, eenheid of unie zou zijn. Het feit dat mystiek een verklarende context omvat, dat betekenis geeft aan mystieke, visionaire en trance ervaringen, past doorgaans wel in het beeld van alle spirituele en religieuze stromingen.